دانشجوی دکتری ، بیوسیستماتیک گیاهی ، دانشگاه تهران
تاریخ دریافت: 01 اسفند 1394،
تاریخ بازنگری: 09 خرداد 1395،
تاریخ پذیرش: 12 مرداد 1396
چکیده
چکیده
منطقه وارک با مساحت 2000 هکتار در جنوب‌غربی خرم‌آباد واقع شده است. حداقل ارتفاع 1190 متر و حداکثر ارتفاع 1990 متر از سطح دریا میباشد. مطالعات انجام شده نشان داد که در منطقه مورد مطالعه 49 خانواده، 156 سرده و 254 گونه گیاهی وجود دارد. از مهمترین خانوادههای منطقه میتوان خانوادهFabaceae (33 گونه) و Lamiaceae(27 گونه) را نام برد. تروفیتها (47 درصد)، ژئوفیتها (26 درصد)، کاموفیتها (12 درصد)، همی‌کریپتوفیتها (10 درصد) و فانروفیتها (5 درصد) مهمترین گروه‌های ساختاری طیف زیستی منطقه به روش رانکایر بودند. از نظر عناصر رویشی منطقه، 43 درصد ایرانی – تورانی ، 23 درصد مدیترانهای و ایرانی– تورانی و 17 درصد چند منطقه‌ای (ایرانی - تورانی، مدیترانهای و اروپا – سیبری) و 5 درصد عنصر جهانی میباشند. هدف از این تحقیق، شناسایی گونههای گیاهی منطقه وارک در شهرستان خرم‌آباد بوده است
منطقه وارک با مساحت 2000 هکتار در جنوب‌غربی خرم‌آباد واقع شده است. حداقل ارتفاع 1190 متر و حداکثر ارتفاع 1990 متر از سطح دریا میباشد. مطالعات انجام شده نشان داد که در منطقه مورد مطالعه 49 خانواده، 156 سرده و 254 گونه گیاهی وجود دارد. از مهمترین خانوادههای منطقه میتوان خانوادهFabaceae (33 گونه) و Lamiaceae(27 گونه) را نام برد. تروفیتها (47 درصد)، ژئوفیتها (26 درصد)، کاموفیتها (12 درصد)، همی‌کریپتوفیتها (10 درصد) و فانروفیتها (5 درصد) مهمترین گروه‌های ساختاری طیف زیستی منطقه به روش رانکایر بودند. از نظر عناصر رویشی منطقه، 43 درصد ایرانی – تورانی ، 23 درصد مدیترانهای و ایرانی– تورانی و 17 درصد چند منطقه‌ای (ایرانی - تورانی، مدیترانهای و اروپا – سیبری) و 5 درصد عنصر جهانی میباشند. هدف از این تحقیق، شناسایی گونههای گیاهی منطقه وارک در شهرستان خرم‌آباد بوده است.
کلمات کلیدی: فلور، جغرافیای گیاهی، شکل زیستی، خرم‌آباد ، وارک
مقدمه
جمعآوری، شناسایی و نگهداری گیاهان هر منطقه به عنوان یک کار پایه دارای اهمیت ویژه است. به منظور مطالعات علوم مختلف زیستی هر منطقه، ناگریز باید ابتدا به مطالعه فلورستیک آن منطقه پرداخت. بررســی فلورستیک هر منطقه از اهمیت بالائی برخوردار است زیرا مانند شناسنامهای برای هر منطقه است که وجود گیاهان و وضعیت آنها را نشــان میدهد. بنابراین جمعآوری گیاهان این منطقه شاید در طی سال‌های گذشته به صورت گذرا صورت گرفته اما بررسی دقیق و مشخص فلور این منطقه تاکنون انجام نشده است.
علومی نظیر داروسازی، تغذیه و حتی علوم دیگر که با صنعت سروکار دارند، به نحوی به گیاهان هر منطقه وابستهاند. این مطالعات به انجام نخواهد رسید مگر با جمعآوری نمونههای گیاهی و در مورد خاص نمونههای اندمیک و کمیاب هر منطقه و شناسایی آنها. در بین کشورهای جنوب‌غربی آسیا، ایران دارای متنوعترین پوشش گیاهی است. این تنوع رویشی از اختلافات بزرگ آب و هوایی و نیز تاریخچه فلور و پتانسیل تکاملی آن ناشی میشود. تنوع اقلیمی موجب شده تا در پهنه کشور اکوسیستمهای جالبی به وجود آید که هر کدام غنی از گیاهان متنوع و همچنین اجتماعات گیاهی خاص خود است. از اکوسیستمهای جالب کلان کشور میتوان به منطقه رویشی زاگرس اشاره کرد. این منطقه رویشی از شمال غربی کشور شروع و در امتداد رشته کوههای نامنظم زاگرس به سمت جنوب کشیده شده و به حوالی فیروزآباد در استان فارس منتهی شده است. در زمینه جایگاه منطقه رویشی زاگرس از نظر جغرافیای گیاهی میتوان به مطالعات جوانشیر (1355) و قهرمان و عطار (1377) اشاره کرد. لرستان به عنوان یکی از مهمترین کانونهای گیاهان کمیاب و آندمیک منطقه رویشی زاگرس به شمار میرود. ابراری و ویسکرمی (1384) با بررسی فلورستیک منطقه هشتادپهلو در جنوب غربی شهرستان خرم‌آباد ، خانوادههای Lamiaceae و Asteraceae را به ترتیب با 22 و 19 گونه، مهمترین خانوادههای گیاهی در این منطقه معرفی کردند. ابراری و ویسکرمی(1387) نیز در مطالعهای مشابه به شناسایی گونههای گیاهی منطقه اشترانکوه (محدوده دریاچه گهر) پرداختند و بیشترین تعداد گونهها را متعلق به تیره Asteraceae بیان کردند.
از آنجا که شناخت عناصر گیاهی موجود در یک منطقه به عنوان مطالعهای زیربنایی برای سایر تحقیقات محسوب میشود و در منطقه مورد مطالعه نیز کار عمده و دقیق و متمرکزی برای مشخص نمودن ترکیب فلورستیک صورت نگرفته است و به لحاظ اینکه منطقه از نظر پوشش گیاهی و رستنیها از نظر ویژگیهای خاصی برخوردار است، انجام چنین مطالعهای ضروری به نظر میرسد. این تحقیق در نظر دارد تا با مطالعه فلور، اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در منطقه وارک، اطلاعات پایه در خصوص ویژگیهای فلورستیک این منطقه ارائه دهد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه
وارک در غرب گردنه نوژیان، در بخش پاپی در جنوب شرقی خرم‌آباد قرار گرفته است. منطقه مورد مطالعه با حدود2000 هکتار مساحت ، بین عرضهای 33 درجه و 13 دقیقه تا 33 درجه و 15 دقیقه شمالی و طول‌های 48 درجه و 30 دقیقه تا 48 درجه و 32 دقیقه شرقی قرار دارد. کمترین ارتفاع آن حدود 1191 متر و بیشترین ارتفاع آن حدود 1991 مترمی باشد. میانگین بارش سالیانه حدود 500 میلیمتر و متوسط درجه حرارت سالیانه 17 درجه سانتی گراد میباشد.
آبشار وارک واقع در پنجاه کیلومتری مسیر خرم‌آباد به طرف ایستگاه کشور یکی دیگر از زیبایی‌های کم‌نظیر سرزمین آبشارها، لرستان است .سرچشمه آبشار بالای یک صخره است که با فاصله 15 متر از دیگری آبشار دوم به وجود آمده است. حداکثر ارتفاع این آبشار به شصت متر میرسد و عرضی معادل پنجاه متر را در برمی گیرد.
روش تحقیق
روش کار در تعیین فلورستیک منطقه با مرجعات مکرر به منطقه در فصل رویش میباشد و گیاهان مختلف در نقاط موردنظر در زمانهای مختلف نظیر زمانهای گل‌دهی، میوهدهی و حتی بذردهی جمعآوری شدند. نمونههای جمعآوری شده در لابه‌لای کاغذهای خشک کن قرار داده شد تا رطوبت آنها گرفته شود. بعد از این کار نمونهها روی کارتهای مخصوص هرباریوم منتقل و توسط منابع معتبر علمی از جمله فلورا ایرانیکا مورد شناسایی قرار گرفت و بر اساس تیره، سرده و گونه مرتب شد و درون پوشههای ویژهای جهت نگهداری در هرباریوم قرار داده شدند. شکل زیستی گیاهان با استفاده از سیستم Raunkiaer مشخص شده و شکل زیستی در این سیستم بر مبنای موقعیت جوانههای انتهایی که فصل زمستان گذرانی دارند در سال بعد بخشهای مختلف گیاه را حاصل میکنند، تعیین و به پنج طبقه فانروفیتها، کاموفیتها، همی کریپتوفیتها، ژئوفیتها و تروفیتها تقسیم میگردد (قهرمان، 1375). مناطق انتشار گونههای گیاهی منطقه با استفاده از منابع علمی مذکور مشخص گردید.
نتایج
فلور منطقه مورد مطالعه نشان داد که در این منطقه 49 خانواده، 156 سرده، 254 گونههای گیاهی وجود دارد (جدول 2). مهمترین خانوادههای منطقه عبارتند ازFabaceae (33 گونه) و Lamiaceae(27گونه) است. از نظر شکل زیستی، 47 درصد گونههای گیاهی منطقه تروفیت، 26 درصد ژئوفیت، 12درصد کاموفیت، 10 درصد همی کریپتوفیت و 5 درصد فانروفیت هستند (شکل1). از نظر پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه، 43 درصد عنصر ایرانی- تورانی، 23 درصد مربوط به دو سرزمین گیاهی مدیترانهای و ایرانی– تورانی، 17 درصد مربوط به سه سرزمین ایرانی - تورانی، مدیترانه ای و اروپا – سیبری و 5 درصد مربوط به اکثر سرزمینهای گیاهی میباشند که نشان دهنده غلبه گونههای انحصاری ناحیه رویشی ایران و تورانی است. (شکل 2).
شکل1. هیستوگرام درصد فراوانی شکلهای زیستی گیاهان منطقه
فلور منطقه وارک برای اولین بار در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است که طی آن وجود 254 گونه گیاهی از 156 سرده و 49 خانواده را نشان میدهد. ویژگیهای فلورستیک هر منطقه مانند شناسنامهای برای آن منطقه بوده و مطالعه آن از اهمیت بالایی برخوردار میباشد، چرا که با مطالعه فرم بیولوژیک گیاهان یک ناحیه میتوان شرایط اپتیمم اکولوژیک آن ناحیه را تعیین نمود و یا بالعکس با داشتن اطلاعات اکولوژیکی ناحیه‌ای میتوان فرم بیولوژیک نباتاتی که پوشش سبز آن را تشکیل میدهند تجسم نمود (ثابتی، 1373). با توجه به کم بودن عرصه مورد مطالعه (حدود 2000 هکتار)، این منطقه از تنوع گونههای چشمگیری برخوردار است. از مجموع گونههای شناسایی شده، گونه بلوط ایرانی Quercus brantii var.persica مانند سایر کوههای استان لرستان در ارتفاعات کمتر از 1500 متر پوشش غالب را تشکیل میدهد. از گونههای درختی همراه این گونه میتوان به Pyrus syriaca،monspessulanum var.cinerascensAcerاشاره کرد که با تراکم کمتری حضور دارند. پوشش تنک این گونهها احتمالاً به علت جنگل بهواسطه بهرهبرداری از چوب، میوه و غیره و نیز قطع درختان به خاطر ایجاد زمینهای زراعی بوده است که میبایست از گسترش روند تخریبی آن جلوگیری به عمل آید.
در بین خانوادههای گیاهی خانواده Fabaceae با 33 گونه و خانواده Lamiaceae با 27 گونه در رده اول و دوم تنوع گونه ای قرار دارند. ابراری واجاری و ویسکرمی (1384) در منطقه هشتاد پهلو نتایج نسبتاً مشابهی به دست آوردند (خانواده Lamiaceae با 21 گونه). همچنین نتایج این تحقیق با پژوهش انجام گرفته در منطقه سفیدکوه استان لرستان (ویسکرمی، 1379) مطابقت دارد (خانواده Lamiaceae با 46 گونه). توسعه و گسترش خانواده Lamiaceae در منطقه وارک احتمالاً به دلیل چرای بیرویه دامها و تخریب مراتع است که این روند با شدت کمتری در منطقه سفیدکوه دیده شده است( رضوی و اسماعیل زاده ، 1385). همچنین گونههایی از تیره Lamiaceae مثل فراسیون (Marrubiunvulgar) که از علفهای هرز مزارع بوده و در زمینهای بایر و مراتع نیز رویش دارد در نواحی تخریب شده جنگلها به مقدار زیاد رویش مییابند (کریمی، 1374).
در این پژوهش بیش از 41 درصد گونهها در طبقه ارتفاعی 1500-1300 متر قرار گرفتند و بالاترین طبقه را به خود اختصاص دادند. لازم به ذکر است که از بین 254 گونه جمع آوری شده انتشار جغرافیایی 50 گونه به صورت اندمیک (بومی) است. بررسی طیف جغرافیای گیاهی گونههای منطقه نشان دهنده غلبه گونههای انحصاری ناحیه رویشی ایران و تورانی است. درصد بالای عناصر رویشی ایرانو تورانی نشانگر اقلیم خشک و نیمه خشک در این منطقه است
مقایسه تیپ زیستی گیاهان مورد مطالعه در منطقه وارک با پژوهش صورت گرفته در منطقه هشتاد پهلو (ابراری واجاری و ویسکرمی، 1384)به شرح زیر است:
ژئوفیت در منطقه وارک26%، در منطقه هشتاد پهلو54/38%، فانروفیت در منطقه وارک5 %، در منطقه هشتاد پهلو 78/8%، همی کریپتوفیت در منطقه وارک 10%، در منطقه هشتاد پهلو84/6%، کاموفیت در منطقه وارک12%، در منطقه هشتاد پهلو58/16، تروفیت در منطقه وارک47%، در منطقه هشتاد پهلو26/29.
بر اساس جدول 1 میتوان اظهار نمود که در منطقه مورد مطالعه در بین تیپهای زیستی اشاره شده، تروفیتها بیشترین فراوانی (47 درصد) و فانروفیتها کمترین فراوانی (5 درصد) را دارا هستند، در حالی که در منطقه هشتاد پهلو، تروفیتها از نظر فراوانی بعد از ژئوفیتها در مکان دوم قرار دارند (26/29 درصد). شکل زیستی گیاهان صرف نظر از اینکه ویژگی تاکزونومیکی آنها را نشان میدهد، بیانگر سازش گیاهان با شرایط زیست محیطی نیز میباشد. در واقع تشابه ساختاری و شکل زیستی گیاهان یک منطقه نشان دهنده سازگاری مشابه آنها با شرایط زیستگاهی جهت بهرهگیری از منابع محیطی موجود در آن زیستگاه است. فراوانی زیاد تیپ زیستی تروفیت در منطقه مورد مطالعه، سازگاری مطلوب این شکل زیستی را به به بارندگی فصلی نشان میدهد و فراوانی تیپ ژئوفیت نیز مبین تسلط شرایط کوهستانی منطقه میباشد(عصری، 1387).
بر اساس مطالعات انجام شده میتوان اذعان داشت که با افزایش ارتفاع از تراکم و تنوع گونههای درختی نظیر بلوط و کیکم کاسته شده و در عوض گیاهان علفی و بوتهای جایگزین آنها میگردند. بدیهی است چنین گیاهانی قدرت بردباری و سازگاری بیشتری نسبت به شرایط نامساعد اقلیم کوهستانی دارند، از این رو جایگزین درختان شدهاند. نکته مهم دیگر که باید مطرح نمود ضرورت جلوگیری از گسترش زمینهای زراعی است، تا شرایط مساعدی برای گونههای واقعی فراهم شود و از انقراض آنها جلوگیری به عمل آید.
References
Assadi (ed.). 1988–2011. Flora of Iran, Vols 1–73. Tehran: Research Institute of Forests & Rangelands.
Davis, P.H. (ed.). 1965–1988. Flora of Turkey, Vols 1–10. University of Edinburgh Press.
Ghahreman, A. & Attar, F. 1999. Biodiversity of plant species in Iran. Vol. 1. Tehran University Publications.
Komarov, V.L. & Shishkin, B.K. (eds). 1963–2001. Flora of the USSR, Vols 1–30. IPST and Keter Press.
Rechinger, K.H. (ed.). 1963–2010. Flora Iranica, Nos 1–178. Graz: Akademische Druck-und Verlasanstalt (1–174), Wien: Naturhistorisches Museum (175–178).
Townsend, C.C., Guest, E. & Al-Ravi, A. 1966–1988. Flora of Iraq, Vols 1–9. Ministry of Agriculture, Republic of Iraq.
Raunkiær, C. 1934. The Life Forms of Plants and Statistical Plant Geography, being the collected papers of C. Raunkiær. Translated by H. Gilbert-Carter, A. Fausbøll, and A. G. Tansley. Oxford University Press.
Abrari vajari.K,Veiskarami.G(2005) .Floristic study of Hashtad – Pahlu region in Khorramabad (Lorestan).pajuhesh & Sazandegi No:67,pp:58-64.(In Persian).
Abrari vajari.K,Veiskarami.G (2008) Fluorite Study of Oshtarankh Area (case study: Gohar Lake ). Forest and Rangeland Quarterly, no 76,77. In Persian.
10. Sabeti.H (1994) Forests, trees and shrubs of Iran. Yazd University Press.in Persian.
11. Djavanshir.K (1976). Atlas of woody plants of Iran. Publication of National Association for the Conservation of Natural Resources and Human Environment. in Persian.
12. Razavi, S A. and Esmailzadeh O., 2004. Introduction of flora, life form and plant geographical distribution of Oriental Beech (Fagus orientalis Lipsky) Stands in Vaz Forests. The fourth international Iran and Russia Conference, 8th- 10th September 2004, Shahrekord- Iran. Inpersian.
13. . Asri. Y (2008). Plant diversity in mouteh refuge, iran. Rostaniha, Vol. 9(1), pp: 25-37.
14. Ghahreman.A (1996). Basic phytology. vol 1,2. University of Tehran Press. In Persian.
15. Ghahreman.A;Attar.F (1998)Biodiversity of Iranian Plant Species. Vol1. University of Tehran Press. In Persian.
16. Karimi.H (1995). Weeds in Iran. University Publication Center. In Persian.
17. Veiskarami.G (2000). Fluorite Study of Lorestan Sefidkooh Area. A thesis submitted for degree of mater science ant natural resource. University of Tehran. In Persian.
[1] * دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشکده علوم جنگل f.pourfalahi@gmail.com
2 دانشجوی دکتری بیوسیستماتیک گیاهی دانشگاه تهران
مراجع
References
Assadi (ed.). 1988–2011. Flora of Iran, Vols 1–73. Tehran: Research Institute of Forests & Rangelands.
Davis, P.H. (ed.). 1965–1988. Flora of Turkey, Vols 1–10. University of Edinburgh Press.
Ghahreman, A. & Attar, F. 1999. Biodiversity of plant species in Iran. Vol. 1. Tehran University Publications.
Komarov, V.L. & Shishkin, B.K. (eds). 1963–2001. Flora of the USSR, Vols 1–30. IPST and Keter Press.
Rechinger, K.H. (ed.). 1963–2010. Flora Iranica, Nos 1–178. Graz: Akademische Druck-und Verlasanstalt (1–174), Wien: Naturhistorisches Museum (175–178).
Townsend, C.C., Guest, E. & Al-Ravi, A. 1966–1988. Flora of Iraq, Vols 1–9. Ministry of Agriculture, Republic of Iraq.
Raunkiær, C. 1934. The Life Forms of Plants and Statistical Plant Geography, being the collected papers of C. Raunkiær. Translated by H. Gilbert-Carter, A. Fausbøll, and A. G. Tansley. Oxford University Press.
Abrari vajari.K,Veiskarami.G(2005) .Floristic study of Hashtad – Pahlu region in Khorramabad (Lorestan).pajuhesh & Sazandegi No:67,pp:58-64.(In Persian).
Abrari vajari.K,Veiskarami.G (2008) Fluorite Study of Oshtarankh Area (case study: Gohar Lake ). Forest and Rangeland Quarterly, no 76,77. In Persian.
10. Sabeti.H (1994) Forests, trees and shrubs of Iran. Yazd University Press.in Persian.
11. Djavanshir.K (1976). Atlas of woody plants of Iran. Publication of National Association for the Conservation of Natural Resources and Human Environment. in Persian.
12. Razavi, S A. and Esmailzadeh O., 2004. Introduction of flora, life form and plant geographical distribution of Oriental Beech (Fagus orientalis Lipsky) Stands in Vaz Forests. The fourth international Iran and Russia Conference, 8th- 10th September 2004, Shahrekord- Iran. Inpersian.
13. . Asri. Y (2008). Plant diversity in mouteh refuge, iran. Rostaniha, Vol. 9(1), pp: 25-37.
14. Ghahreman.A (1996). Basic phytology. vol 1,2. University of Tehran Press. In Persian.
15. Ghahreman.A;Attar.F (1998)Biodiversity of Iranian Plant Species. Vol1. University of Tehran Press. In Persian.
16. Karimi.H (1995). Weeds in Iran. University Publication Center. In Persian.
17. Veiskarami.G (2000). Fluorite Study of Lorestan Sefidkooh Area. A thesis submitted for degree of mater science ant natural resource. University of Tehran. In Persian.
ابتدای صفحه