اجرای مفاد و برنامههای پیشبینی شده در طرحهای مرتعداری جهت استفاده بهینه از مراتع و نیز اصلاح و احیا منابع طبیعی، ضمن کاهش تخریب این منابع میتواند متضمن توسعه پایدار و مشارکت جوامع محلی باشد. هدف تحقیق حاضر بررسی عوامل موثر بر اجرای طرحهای مرتعداری از دیدگاه بهرهبرداران منابع طبیعی است. این تحقیق از نوع توصیفی- همبستگی میباشد و جامعه آماری این تحقیق را بهرهبرداران مراتع ییلاقی حوزه آبخیز واز رود شهرستان نور تشکیل میدهند که تعداد نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران 56 نفر تعیین گردید. یافتههای این پژوهش نشان میدهد رابطه معنیداری بین عوامل اقتصادی و نیز انگیزش دامداران و میزان مشارکت آنها در اجرای طرح مرتعداری وجود دارد. نتایج آزمون بررسی هریک از شاخصهای موثر نشان داده بین سن، نوع اشتغال، درآمد سالیانه و درآمد حاصل از کشاورزی، اعطای نهادهها، برگزاری کلاسهای آموزشی، رابطه معنیدار با میزان همکاری و مشارکت بهرهبرداران در اجرای مفاد طرحها داشتهاند و توجه اندک مسئولین امر به خواستهها و دانش بومی، عدم برگزاری دورههای آموزشی و فعالیتهای ترویجی در این منطقه موجب آگاهی اندک بهرهبرداران از وظایفشان در اجرای مفاد طرحهای مرتعداری شده است.
در سالهای اخیر به منظور مشارکت بیشتر و تقویت انگیزه مالکیت بهرهبرداران در امر حفاظت و اصلاح و احیا مراتع، تلاش متولیان منابع طبیعی بر آن است تا این منابع از طریق واگذاری با طرحهای مرتعداری در اختـیـار بهرهبرداران قرار گیرد. با مروری بر ادبیات مشارکت مردمی در حفظ و احیاء مرتع دیده میشود که عوامل اقتصادی – اجتماعی چندی در بینش، نگرش و تصمیمگیریهای مشارکتی بهرهبرداران مراتع موثرند که توسط محققین کشورمان بررسی گردیده و در ذیل بطور خلاصه عنوان گردیده است:
بررسی عوامل موثر بر مشارکت دامداران در احیاء مراتع استان کرمان، نشان داد که عموم دست اندرکاران در احیاء مراتع استان کرمان به ویژه در رده های پایین هنوز تعریف دقیقی از مشارکت در ذهن ندارند. خروجی حاصل از رگرسیون چند متغیره از میان متغیرهای مستقل به ترتیب وضعیت از لحاظ امکانات، برگزاری کلاس های آموزشی مرتعداری، وجود مواد سوختی، وضعیت روستا از لحاظ کشاورزی بیشترین تاثیر را در متغیرهای وابسته یعنی مشارکت دامداران داشته است (7).
عوامل موثر بر مشارکت مجریان در اجرای طرحهای مرتعداری را در پنج بخش مهم سرمایه بوم شناختی (اکولوژی)، سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، سرمایه اقتصادی و سرمایه سازمانی تقسیم شد که به نوعی با هم ارتباط چند سویه دارند. عدم توجه به هر یک از این عوامل و مولفههای آن باعث کاهش انگیزه مشارکت در مجریان و عدم موفقیت اجرای طرح مرتعداری میگردد (4).
بررسی اثربخشی دورههای کوتاهمدت آموزشی ترویجی مرتعداران در شهرستان تویسرکان انجام شد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که تفاوت معنیداری بین میزان دانش و آگاهی دو گروه مورد مطالعه (شامل 130 نفر از بهرهبرداران شرکتکننده و 80 نفر از آنها که در دورهها مشارکت نکردهاند) وجود دارد. میزان مشارکتدهی فراگیران برای بحث در مطالب آموزشی رابطهای بسیار قوی با میزان رضایت آنها داشته و روش علمی مفیدترین روش آموزش ارزیابی شده است (1).
در بررسی عوامل موثر بر مشارکت مجریان در طرح تعادل دام و مرتع به مطالعه تاثیر ویژگیهای فردی، روشهای آموزشی - ترویجی بر همکاران دامداران بهرهبردار در سطح 15 استان کشور پرداخته شد و نتایج حاصل از رگرسیون چند متغیری نشان داد که متغیر تحقق انتظارات از میان متغیرهای مربوط به ویژگیهای طرح تعادل دام و مرتع بیشترین تاثیر را در مشارکت مجریان در برنامههای طرح تعادل دام و مرتع دارد. از میان متغیرهای مربوط به ویژگیهای فردی، متغیر تحصیلات و از میان متغیرهای مربوط به روش آموزشی – ترویجی، مراسم نمادین و ملاقات با کارشناسان منابع طبیعی به ترتیب بیشترین تاثیر را در مشارکت مجریان درتحقق برنامههای طرح تعادل دام و مرتع دارند (3).
در پژوهشی با هدف تعیین عوامل بازدارنده مشارکت دامداران در طرحهای احیای مراتع در استان گلستان این نتیجه حاصل شد که در حفظ و احیای مراتع، هرگونه برنامه ریزی، سیاست گذاری و تصمیم گیری متمرکز و بدون حضور و مشارکت مردم ناموفق بوده است. همچنین نتایج حاصل از این بررسی همبستگی پیرسون نشان داد که بر اساس نظریات کارشناسان، به ترتیب عوامل آموزشی، اقتصادی، برنامه ریزی و اجتماعی بیشترین تاثیر را در عدم مشارکت دامداران منطقه دارند ولی بر پایه نظریات دامداران، به ترتیب عوامل برنامه ریزی، اقتصادی، آموزشی و اجتماعی بیشترین اثر را در عدم مشارکت آنان داشته است (5).
روند تهیه طرحهای مرتعداری نشان میدهد که از سطح 86 میلیون هکتار مراتع کشور تا پایان سال 1386 فقط برای 30 میلیون هکتار از مراتع طرحهای مرتعداری تهیه گردیده است و تنها 15 میلیون هکتار از آنها طی قراردادهای رسمی جهت اجرای طرحهای مرتعداری به مجریان واگذار گردیده است (2). در حال حاضر بسیاری ازطرحهای مرتعداری اجرا شده بدلیل عدم مشارکت بهرهبرداران موفقیت چندانی نداشته است. جمعبندی مطالعات محققین نشان میدهد مدیریت پایدار یا تخریب مراتع به عوامل اقتصادی و اجتماعی وابسته است و این مطالعه سعی دارد جهت افزایش تمایل بهرهبرداران به اجرای طرحهای مرتعداری راهکارهای لازم و مناسبی ارائه نماید.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه:
حوضة آبخیز واز با وسعتی معادل 14102 هکتار که در دامنة شمالی البرز قرار گرفته از لحاظ جغرافیایی از شمال به روستای جوربند و از شرق به حوضة ناپلار (انگتارود) و از غرب به حوزة لاویج رود و از جنوب بوسیلة یک طاقدیس از یکی از سرشاخه های رودخانه هراز (حوضه آبخیز نور رود) جدا میشود. حوضة مورد مطالعه واقع در ارتفاعات جنوبی بخش چمستان از توابع شهرستان نور قرار گرفته و مختصات جغرافیایی آن 0ً ، 30َ ، ْ36 تا 30ً ، 12َ ، 36ْ شمالی و 15ً ، 12َ ، 52ْ تا 15ً ، 55َ ، 51ْ شرقی میباشد. حوضه مذکور با کاهش تدریجی ارتفاع به سمت شمال (نزدیک به روستای جوربند) به مناطق جلگهای دریای خزر متصل میشود.
روش تحقیق:
این تحقیق بصورت میدانی انجام شدهاست و نمونهگیری با روش تصادفی انجام گرفت. جامعه آماری این تحقیق دامداران مراتع ییلاقی شهرستان نور بخش چمستان به تعداد 201 نفر می باشد. جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که در این تحقیق تعداد نمونه شامل 46 نفر از بهره برداران منابع طبیعی میباشد:
که در آن، nحجم نمونه، s انحراف معیار جامعه، N حجم جامعه، d2دقت احتمالی مطلوب وt فاصله اعتماد است که در این رابطه 96/1 در نظر گرفته شد.
ابزار اندازهگیری این پژوهش پرسشنامه بوده است که پس از طی مراحل مطالعه مقدماتی و پیش آزمون تنظیم گردید. مقدار ضریب پایایی برای گویههای مرتبط با اجرای طرح با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 801/0=α تعیین گردید. مقدار این ضرایب نشان میدهد، گویهها هم مسیر بوده و از هماهنگی و انسجام درونی بالایی برخوردار هستند. بخش اول سوالات پرسشنامه شامل ویژگیهای فردی مرتعداران بوده است. متغیرهای این بخش با مقیاس رتبهای و فاصلهای اندازهگیری شدند. در بخش دوم پرسشنامه برای سنجش وضعیت معیشتی و اقتصادی و در بخش سوم عوامل موثر جهت پذیرش و مشارکت مجریان سوالاتی تنظیم گردید. این شاخصها با مقیاس رتبهای اندازهگیری شدهاند و از طیف پنج گزینهای لیکرت[1] با دامنه پاسخهای یک (خیلی کم) تا پنج (خیلی زیاد) استفاده شد. پرسشنامههای تکمیل شده پس از بازبینی و کدگذاری در نرمافزار SPSS متناسب با سطح سنجش متغیرها تجزیه و تحلیل گردید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و دادههای رتبهای پرسشنامه با تبدیل پاسخهای کیفی (از قبیل میزان آگاهی از اهداف و فعالیتهای مرتعداری، میزان کاهش مهاجرت در نتیجه اجرای طرح های مرتعداری و .. ) به مقادیر کمی از روش وزندهی هر شاخص یا گویه استفاده شده است. برای این منظور جهت سنجش نظر پاسخگویان از مقیاس لیکرت استفاده گردید. مقیاس لیکرت یک مقیاس 5 بخشی است که بر روی یک پیوستار تنظیم شده است که در یک سوی این پیوستار گزینههای زیاد و خیلی زیاد و در سوی دیگر آن گزینههای کم و خیلی کم قرار گرفته است. جهت محاسبه امتیاز هر گویه، امتیاز پنج مطلوبترین حالت و امتیاز یک نامناسبترین حالت است. این امتیازها قراردادی بوده و صرفاً برای تبدیل مقیاس کیفی به مقیاس کمی استفاده میشود (4). جهت تعیین عوامل موثر در مشارکت بهرهبرداران در اجرای طرحهای مرتعداری در منطقه مورد مطالعه، از الگوی همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.
نتایج
در این بخش به بررسی رابطه و میزان همبستگی متغیرهای مستقل و نیز ویژگیهای فردی مرتعداران، با میزان مشارکت آنها در اجرای طرحهای مرتعداری با ضریب همبستگی اسپیرمن پرداخته شده است. بر اساس مندرجات جدول 1 بین متغیرهای درآمد سالیانه، مفید دانستن برنامههای طرح در اجرا، تمایل به تجدید نظر طرح مرتعداری و میزان درآمد حاصل از زمین کشاورزی، اعطای لوله پلیاتیلن و میزان همکاری در اجرای طرحهای مرتعداری در سطح 0.01 رابطه مثبت و معنیدار وجود دارد. همچنین بین متغیرهای وعدههای کارشناسان و مسئولین، برگزاری کلاسهای آموزشی ترویجی، اعطای نهادهها (کود و بذر و....) ، نوع اشتغال، ساخت و تحویل آبشخوار و سن مرتعداران با متغیر وابسته این تحقیق در سطح 0.05 رابطه مثبت و معنیدار وجود دارد یعنی با 95 درصد اطمینان میتوان اذعان داشت که بین متغیرها رابطه وجود دارد
جدول1-تعیین رابطه بین متغییرهای مستقل و میزان مشارکت بهرهبرداران در اجرای طرحهای مرتعداری
گویه
r
P-Value
سطح معنی داری
سن
0.265
0.048
0.05
سطح تحصیلات
0.275-
0.064
N.S
وضعیت تاهل
0.171
0.257
N.S
اقامت
0.042
0.781
N.S
تعداد افراد تحصیل کرده در خانواده
0.224
0.135
N.S
نوع اشتغال
0.368
0.012
0.05
سابقه دامداری
0.230
0.124
N.S
تعداد کل دام
0.114
0.452
N.S
تعداد دام سبک (گوسفند و بز )
0.181
0.228
N.S
تعداد دام سنگین
0.166-
0.269
N.S
درامد سالیانه
0.637
0.00
0.01
مقدار زمین زراعی – باغی
0.258
0.084
N.S
میزان درآمد از زمین کشاورزی
0.470
0.001
0.01
وضعیت مالکیت
0.062-
0.684
N.S
مالکیت املاک و مستغلات
0.002
0.991
N.S
درامد مستغلات
0.035
0.868
N.S
میزان آگاهی از طرح مرتعداری
0.224
0.102
N.S
تاثیر طرح در کاهش بیکاری
0.144
0.340
N.S
تاثیر در افزایش علوفه
0.009-
0.951
N.S
تاثیر در کاهش وقوع سیل
0.141
0.349
N.S
تاثیر در کاهش مهاجرت
0.127
0.40
N.S
اعطای تسهیلات و کمک های مالی
0.155-
0.303
N.S
اعطای نهاده ها (کود و بذر و....)
0.340-
0.049
0.05
ساخت و تحویل آبشخوار
0.299-
0.049
0.05
لوله پلی اتیلن
0.379
0.044
0.01
احداث یا مرمت جاده
0.206
0.169
N.S
برگزاری کلاسهای آموزشی ترویجی
0.342
0.020
0.05
میزان شرکت در کلاسهای آموزشی ترویجی
0.241
0.106
N.S
وعده های کارشناسان و مسئولین
0.296
0.046
0.05
آگاهی از حجم و چگونگی برنامه های طرح مرتعداری
0.053-
0.728
N.S
مفید دانستن برنامه های طرح در اجرا
0.555
0.00
0.01
تمایل به تجدید نظر طرح مرتعداری
0.760
0.00
0.01
جدول 2- میانگین رتبهای و انحراف معیار شاخصهای موضوعی تحقیق موثر در مشارکت در اجرای طرحهای مرتعداری
گویه
تعداد
حداقل
حداکثر
میانگین رتبه ای
انحراف معیار
میزان آگاهی از طرح مرتعداری
46
1
5
3.59
0.979
تاثیر اجرای طرح در افزایش علوفه در مرتع
46
2
4
3.26
0.828
امکانات و نهاده های اختصاص یافته به مرتع از سوی اداره منابع طبیعی
46
1
2
1.26
0.444
تسهیلات و کمک مالی
32
1
3
1.28
0.581
کود و بذرگیاهان مرتعی و علوفهای
32
1
5
2.69
1.230
آبشخوار فلزی
32
1
5
3.00
1.136
لوله پای اتیلن
32
1
5
2.06
1.162
احداث یا مرمت جاده
32
1
4
1.50
0.803
برگزاری کلاسهای آموزشی توجیهی از طرف منابع طبیعی
1
1
2
1.43
0.501
میزان تشکیل کلاسهای آموزشی
26
3
5
3.38
0.752
موثر بودن یا نبودن کلاسهای اموزشی و وعدهها در مشارکت در اجرای طرح
46
1
5
3.39
1.513
مشارکت در کلاسهای آموزشی توجیهی از طرف منابع طبیعی
46
1
2
1.04
0.206
میزان مشارکت در کلاسهای آموزشی توجیهی برگزارشده توسط منابع طبیعی
44
2
5
3.77
0.803
کیفیت اطلاعرسانی مبنی بر وجود طرحهای مرتعداری
44
1
4
2.20
0.553
-رعایت فصل چرا
46
1
2
1.24
0.431
رعایت تعداد دام مجاز
46
1
2
1.76
0.431
بذرپاشی و کپه کاری
46
3
4
3.37
0.488
مرمت چشمه - نصب آبشخوارو لوله کشی
46
4
5
4.57
0.501
رعایت قرق قسمتی از مرتع – قرقبانی
46
3
5
4.07
0.904
میزان آگاهی ازحجم و چگونگی برنامه های مندرج در طرح مرتعداری
46
2
4
3.41
0.686
میزان تاثیر برنامه های مندرج در طرح مرتع داریتان در جهت حفظ و احیای مرتع
46
1
4
3.72
0.720
جدول 3- توزیع فراوانی شاخصها بر حسب عوامل مؤثر بر پذیرش اجرای طرح مرتعداری
گویه
مقیاس رتبه ای لیکرت
انحراف معیار ± میانگین
خیلی کم
کم
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
میزان آگاهی از طرح مرتعداری
فراوانی
1
4
17
15
9
0.97±3.59
درصد
2.2
8.7
37.0
32.6
19.6
تاثیر در افزایش علوفه
فراوانی
-
-
11
12
23
0.82±3.26
درصد
-
-
23.9
26.1
50.0
تسهیلات و کمک مالی
فراوانی
10
4
7
13
12
0.58±3.28
درصد
21.7
8.7
15.2
28.3
26.1
کود و بذر گیاهان مرتعی و علوفه ای
فراوانی
10
8
14
10
4
1.23±2.78
درصد
21.7
17.4
30.4
21.7
8.7
آبشخوار فلزی
فراوانی
1
3
10
10
22
1.08±4.07
درصد
2.2
6.5
21.7
21.7
47.8
لوله پای اتیلن
فراوانی
2
10
6
15
13
1.24±3.59
درصد
4.3
21.7
13.0
32.6
28.3
احداث یا مرمت جاده
فراوانی
20
12
-
12
2
1.36±2.22
درصد
43.5
26.1
-
26.1
4.3
میزان شرکت در کلاسهای
آموزشی توجیهی
فراوانی
-
2
13
21
10
0.81±3.85
درصد
-
4.3
28.3
45.7
21.7
وعده های مسئولین و کارشناسان
فراوانی
10
2
6
13
15
1.53±3.46
درصد
21.7
4.3
13.0
28.3
32.6
میزان آگاهی ازحجم و چگونگی برنامه های مندرج در طرح مرتعداری
فراوانی
-
5
19
22
-
0.67±3.37
درصد
-
10.9
41.3
47.8
-
بحث و نتیجهگیری
آنالیز انجام شده از طریق آزمون ضریب همبستگی نشان داده است که از بین ویژگیهای فردی پاسخگویان (سن، سواد ، میزان درآمد، تعداد افراد تحت تکفل، برخورداری و یا عدم برخورداری از مشاغل جانبی، تعداد افراد مهاجر خانواده، تعداد افراد تحصیل کرده خانواده و ..... )، متغییرهای سن دامدار، نوع اشتغال و درآمد سالیانه دامداران با میزان تمایل آنان به مشارکت در اجرای طرح مرتعداری رابطه معنیدار وجود دارد. بین میزان درآمد حاصل از زمین کشاورزی و میزان تمایل به مشارکت در سطح معنیداری 0.01 رابطه معنیدار وجود دارد. زیرا اشتغال به کشاورزی در کنار دامداری ضمن ایجاد درآمدی نسبتا ثابت (ارتقا سطح معیشتی – رفاهی خانواده) متضمن تامین علوفه دامها در خارج از فصل چرا بصورت پسچر مزارع و نیز کاشت نباتات علوفهای بویژه جو و شبدر میباشد. اما بین متغیر وابسته و عواملی چون وضعیت مالکیت املاک و مستغلات، مقدار زمین، تعداد و نوع دام رابطه معنیداری وجود ندارد و با نتیجه تحقیق Khalighi et al., (2001) مطابقت ندارد. همچنین بین وعدههای کارشناسان و مسئولین و میزان تمایل به مشارکت رابطه معنیدار وجود دارد. بنابراین بنظر میرسد عدم اعتماد به وعدههای دولت در منافع حاصل از مشارکت در تمایل دامداران به مشارکت در طرحهای مرتعداری تاثیرگذار باشد.
در بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش همکاری در اجرای طرح مرتعداری توسط مرتعداران در این حوزه، گویه میزان آگاهی از مندرجات طرح مرتعداری با میانگین 3.59 و اعطای آبشخوار با میانگین 4.07 بیشترین تاثیر را نشان دادهاند. چرا که بدلیل میانگین سنی بالای 50 سال و بیسوادی بخش اعظم دامداران و از سوی دیگر عدم پیشبینی کلاسهای آموزشی و تدابیر انگیزشی موجب گشته عملا آگاهی دامداران از وظایفشان و تعهدات متولی امر بسیار اندک باشد. بنابراین برگزاری کلاسهای آموزشی برای بهرهبرداران ضروری است و با نتایج تحقیقات Shahidi Zandi (1997)، Khatoonabadi (2001) و Khalighi et al., (2001) مطابقت دارد. اشاره دامداران به نصب آبشخوار نیز میتواند بدلیل توجه بیشتر اداره منابع طبیعی به این امر - بدلیل هزینه اندک آن در مقایسه با اعطای لوله و عملیات بذرپاشی و یا کپه کاری در سالهای اخیر باشد.
در مجموع توجه به مشکلات عرصه مرتعی و خواستههای دامداران، چارهاندیشی در جهت تامین علوفه خارج از فصل چرا، آگاه کردن دامداران از منافع مشارکت و توجه دادن آنها به منافع درازمدت طرحهای مرتعداری در مقایسه با منافع کوتاهمدت عدم رعایت قوانین و اصول چرایی، اجباری نمودن شرکت در دورههای آموزشی جهت آگاهی از مفاد مندرج در طرحها و چگونگی اجرای آنها همراه با تامین بموقع نهادهها، میتواند بخش عمده از چالشها و موانع مشارکت مرتعداران را رفع نموده و همچنین تسهیل واگذاری بخشهای مساعد عرصه به دامداران جهت استفاده چند منظوره از منابع طبیعی میتواند انگیزههای نسل آینده و جوانتر مرتعداران را افزایش دهد.
1-Abdolmaleki, M., 2007. Effectiveness of short term training extension courses of pastures in the Tuyserkan city, Agricultural Sciences 13(1): Pp 39-53.
2-Eskandari, N., 2008. Range management policies in Iran (Technical Office Range), Publications Pune, 118 P.
3-Hejazi, Y., A. Abasi, 2007. Effecting Factors on participation executives in the Livestock and Pasture balance, Economy and Agriculture, 60(2): Pp 683-692.
4-Heydari, GH., 2009. Effecting Factors on participation executives in the range of pastures management plans Balade – Nour, Mazandaran Province, Phd tesis, Gorgan University, 240 P.
5-Khatoonabadi, S.A., A.M. Amini, A. Mirzaali, 2001. Inhibiting factors participation ranchers in the restoration of Aghala Range in Golestan Province, Science and Technology of Agriculture and Natural Resources. 5(1): Pp 39-54.
6-Khalighi, N., T. Ghasemi, 2001. Check rates of participation ranchers in the pastures management plans, The second seminar on pasture and range management, Tehran University, Pp 90-104.
7-Shahidi Zandi, K., 1997. Effecting Factors on participation ranchers in the restoration of Range, Forests and Range, 35. Pp 22-27.
ابتدای صفحه