معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه هرارون استان کرمان

معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه هرارون استان کرمان

سید محمد علی وکیلی شهربابکی[1]^*

تاریخ دریافت: 20/1/93          تاریخ پذیرش: 28/8/93

چکیده:

منطقه هرارون با وسعت حدود 13000هکتار و ارتفاع متوسط 2044 متر از سطح دریا، در جنوب شهرستان بافت استان کرمان قرار دارد. هدف از این تحقیق، شناسایی و معرفی فلور منطقه بوده است. این ناحیه شامل 112 گونه گیاهی (3بازدانه، 7تک لپه و102دولپه) می­باشد که متعلق به 33 تیره و 89 جنس است. مهمترین تیره­های گیاهی به ترتیب تعداد شامل: Asteracea با 15 گونه، Lamiaceae با 15 گونه، Papilonaceae با 13گونه، Rosaceae با 8گونه و  Geramineaeبا 6گونه می باشند. شکل زیستی عمده منطقه، به صورت همی کریپتوفیت با%47/29، تروفیت با%67/27، کامفیت با %64/11، فانروفیت با %6/11، ژئوفیت با %6/11 وکریپتوفیت با %14/7 می­باشد. از لحاظ عناصر رویشی منطقه% 17/65 ایرانی- تورانی، % 5/12 ایرانی تورانی صحرا سندی، % 05/8 صحرای سندی، % 25/6 مدیترانه­ای، % 57/3 جهان وطنی و %46/4 مربوط به منطقه هیرکانی می­باشد.

واژه­های کلیدی: استان کرمان، پراکنش جغرافیایی، شکل زیستی، فلور، هرارون.

مقدمه:

کشور ایران در میان کشورهای جنوب غربی آسیا متنوع­ترین و پر جاذبه­ترین شرایط را از نظر پوشش گیاهی دارد. به طوری که به عقیده Zohary ( (1973چهار منطقه جغرافیای گیاهی عمده یعنی ایرانی-تورانی، اروپا- سیبری، صحرا- عربستان، و را در بر می­گیرد. تنوع در فلور و پوشش گیاهی ایران، بیش از هر چیز به علت تضادهای گسترده اقلیمی، توپوگرافی، پیشینه پوشش گیاهی و همچنین تکامل پتانسیل آن است. ناحیه ایرانی- تورانی سه چهارم سطح ایران را در بر می­گیرد. منطقه هرارون نیز یکی از مناطقی است، که در استان کرمان و در 40 کیلومتری شهرستان بافت واقع شده است و متعلق به ناحیه ایرانی- تورانی  می­باشد و تاکنون هیچ گونه مطالعه فلوریستیکی جامعی در آن صورت نگرفته است. این منطقه نیز مانند اکثر مناطق مرتعی کشور از چرای بی­رویه و دست­اندازی انسان­ها رنج می­برد که این مسئله مطمئناً تأثیر زیادی بر روی پوشش طبیعی منطقه داشته است. فلور استان کرمان نیز به علت وسعت و تغییرات قابل توجه آب و هوایی آن، بسیار غنی است. اما هنوز به طور کامل مورد مطالعه قرار نگرفته، لذا لازم است هریک از مناطق آن به طور جداگانه و کامل مورد بررسی قرار گیرد. بررسی هایی در زمینه پوشش گیاهی استان کرمان به عمل آمده که شامل موارد زیر است. که هنوز مطالعات زیادی را می­طلبد.

 (2001) Saber amoliبررسی فلورستیک و تهیه نقشه پوشش گیاهی پناهگاه حیات وحش مهروئیه کرمان را به انجام رساند و تعداد 264 گونه گیاهی را شناسایی کرد. Hassanabady ((2004 مطالعه فلور منطقه جوزم شهربابک را انجام داد. در این مطالعه،  فهرستی شامل 425 گونه از این منطقه معرفی شد.  Mashayekhi (2004)  پوشش گیاهی منطقه دلفارد جیرفت را بررسی کرد. و تعداد 380 گونه گیاهی را معرفی نمود. Poormirzai (2007) گزارشی با عنوان بررسی جامعه­شناسی و تهیه نقشه گیاهی منطقه خبر و روچون شهرستان بافت تهیه نمود و 732 گونه گیاهی را معرفی نمود. (1999) Vakili Shahrbabaki بررسی اکوفیتوسوسیولوژیکی منطقه میمند شهر بابک را به انجام رسانید و بیش از 300 گونه گیاهی منطقه را معرفی و جوامع گیاهی متعددی را شناسائی نمود. (1991) Mirtagaldini فلور منطقه گوغر استان کرمان، را بررسی و به انجام رسانید. منطقه هرارون، به عنوان یکی از مراتع غنی استان کرمان محسوب می شود. از آنجا که بررسی­های فلورستیک، مانند شناسنامه­ای است که نشان دهنده وضعیت گذشته و حال یک منطقه می باشد و همچنین در پیش­بینی­های آینده نقش بسزائی دارد. این مطالعه تلاش  می­کند تا عناصر رویشی این منطقه را در مقیاس کوچک به تصویر کشیده، به معرفی شکل­های زیستی و پراکنش جغرافیای گیاهی، موجود در منطقه بپردازد.

مواد وروش­ها

موقعیت منطقه:

روستای هرارون، در استان کرمان واقع شده است. از شمال، به شهرستان بافت، از شرق، به بخش رابر، از غرب به شهرستان سیرجان و از جنوب به بخش ارزویئه محدود می­شود. وسعت منطقه مورد مطالعه واقع در این روستا تقریباً 13 هزار هکتار می­باشد. متوسط ارتفاع 2044 متر و در طول جغرافیایی 56 درجه و34 دقیقه شرقی و 29 درجه و 55 دقیقه شمالی قرار دارد. متوسط درجه حرارت سالیانه این منطقه معادل 7 درجه سانتیگراد می­باشد. حداکثر دما، به 1/19 درجه سانتیگراد در تیرماه و حداقل دما به 2 درجه زیر صفر در دیماه می­رسد. اکثر نزولات جوی به صورت برف است. رطوبت نسبی در این منطقه، حداکثر آن 25/41 در بهمن ماه و کمترین رطوبت نیز با 88/ 24 به شهریور، اختصاص دارد (6). به خاطر رطوبت نسبی تقریباً بالا، در این منطقه شرایط مناسبی برای رویش گیاهان بوجود آمده است. علیرغم تنوع گونه­ای فراوان منطقه هرارون، هیچ تحقیقی در رابطه با پوشش گیاهی این منطقه صورت نگرفته است. در این تحقیق، پوشش گیاهی این منطقه مورد بررسی قرار گرفت (شکل1).

روش تحقیق:

به منظور معرفی فلور منطقه از روش پیمایش زمینی که یکی از روش­های مرسوم مطالعات تاکسونومیک منطقه­ای است استفاده شد (8) در این روش با مراجعه مستقیم به نواحی مختلف منطقه مورد بررسی، جمع­آوری   نمونه­های گیاهی صورت گرفت. گونه­های گیاهی موجود در منطقه، پس از جمع­آوری خشک و پرس شدند. با استفاده از فلور ایرانیکا (12)، فلور عراق (15)، فلور ایران(1)، فلور رنگی ایران (3)، مجموعه فلورهای فلسطین (18)، فلور ترکیه (2) و فلور Takhtajan (1986) شناسائی شدند. انتشار جغرافیائی گونه­ها براساس تقسیم­بندی نواحی رویشی تعیین شد. برای طبقه­بندی شکل­های زیستی گیاهان از طبقه­بندی Raunkiaer (1934) به خاطر کاربردی بودن آن (فراوانی گونه­های با شکل زیستی یکسان نشان­دهنده شرایط اقلیمی مشخص است) استفاده شد و از مرجع تنوع زیستی گونه­های ایران  Ghahreman and Attar   (1999)برای شناسائی گونه­های بومزاد و نادر استفاده گردید.

شکل1-نمودار آمبروترمیک بلند مدت هرارون

نتایج

نتایج نشان داد که:این منطقه از نظر جغرافیای گیاهی، در محدوده رویشی منطقه ایرانی-تورانی قرار دارد. در این تحقیق112 گونه از، 89 جنس و 33 تیره گیاهی، جمع­آوری و شناسائی شد.(جدول 1) که %08/91آن از گیاهان دولپه­ای، %25/6تک لپه­ای و   %67/2از باز دانگان می­باشند(شکل2.) نتایج همچنین نشان داد که: از لحاظ عناصر رویشی منطقه،% 17/65 ایرانی- تورانی، % 5/12 ایرانی تورانی– صحرا سندی%، 05 /8 صحرای سندی،% 25/6 مدیترانه­ای،% 57/3 جهان وطنی و%6 4/4 مربوط به منطقه هیرکانی می­باشد.(شکل3) از لحاظ تعداد گونه Asteracea با 15 گونه (0% 39/13)، Lamiaceae با (15گونه) % 39/ 13، Papilonaceae با 13(گونه) %6/11 Rosaceae با (8گونه)% 14 /7 و  Geramineaeبا (6گونه) % 35/5 به ترتیب بزرگترین تیره­های گیاهی منطقه را تشکیل می­دهند (شکل4). شکل زیستی عمده منطقه، به صورت همی­کریپتوفیت %47/29، تروفیت %67/27، فانروفیت %6/11، ژئوفیت %6/11، کامفیت %64/11 و کریپتوفیت %14/7 می­باشد. بیشترین پراکنش جغرافیایی گیاهی با %17/65، مربوط به منطقه ایرانی –تورانی است (شکل5).

شکل2- تیره­های موجود در منطقه از نظر تک لپه و دو لپه­ای بودن

شکل3- هیستوگرام عناصر رویشی منطقه مو رد مطالعه

شکل 4- تیره­های موجود در منطقه بر حسب تعداد گونه

شکل5- طیف شکل زیستی گونه های گیاهی منطق هرارون

بحث و نتیجه­گیری

منطقه مورد مطالعه براساس طبقه بندی (1973)Zohary جزو منطقه رویشی ایرانی-تورانی، می­باشد. نتایج نشان داد که: بیشترین درصد عناصر شناسائی شده (%17/65) ،مربوط به ناحیه رویشی ایرانی- تورانی می­باشد. که نشانگر این است که: سایر مناطق رویشی به علت فاصله زیاد وشرایط محیطی خاص حاکم بر منطقه، در منطقه ایرانی- تورانی نفوذ عمده­ای نداشته­اند. این ویژگی، باعث شده فراوانی عناصر مشترک نیز کاهش یابد. به طوری که بیشترین عناصر مشترک، مربوط به ایرانی- تورانی و صحرا- سندی است .که تنها% 05/8 گو نه­ها را، به خود اختصاص داده است. به طور کلی112 گونه گیاهی، در منطقه مورد مطالعه  هرارون،  تشخیس داده شد. که از این  تعداد(3بازدانه،7تک لپه،و102دولپه)می باشد.که متعلق به33تیره، و89جنس، است. پرگو نه ترین تیره ها ی گیاهی منطقه، به ترتیب تعداد شامل: Asteracea با 15گونه، Lamiaceae با 15گونه، Papilonaceae با 13گونه، Rosaceae با 8گونه و  Geramineaeبا 6 گونه می­باشند. با توجه به مساحت منطقه که درحدود 13000 هکتاراست.می­توان گفت در مقایسه با سایر مناطق مطالعه شده در استان کرمان، از جمله در گوغر بافت، با مساحت حدود  16000 هکتار و تعداد 414 گونه گیاهی [9] ، پارک ملی خبر و روچون با مساحت حدود 169000 هکتار تعداد 732 گونه گیاهی، (10) حیات وحش مهروئیه با مساحت حدود 15000 هکتار و تعداد 264 گونه گیاهی (13)،دلفارد جیرفت با مساحت حدود12000 هکتار و تعداد 380 گونه (7)، و جوزم شهربابک با مساحت  حدود 74000 هکتار و تعداد 425 گونه گیاهی، (5) از تنوع کمتری بر خورداراست. منطقه هرارون بافت، به دلیل تغییرات آب و هوائی شدید در منطقه از تنوع زیادی برخوردار نیست. هرچند ریخت کلی منطقه، توسط گونه­هائی از جنس Astragalus، پوشیده شده است .اما وجود اقلیم­های خرد، و شرایط خاص اکولوژیکی، سبب رویش گونه­های متنوعی ازجمله فراوانی بیش از حد گیاهان تیره Asteracea و Lamiaceae، در این منطقه شده است. طیف شکل زیستی  منطقه، نشان می دهد که :همی کریپتو فیت ها، با %47/29و ترو فیت ها ، با%67/27به ترتیب  بیشترین فرا وانی را در منطقه دارند.این گروه از گیا هان از خشکی گریزانند. با تو جه به اینکه طیف های شکل زیستی گیا هان، در اقلیم های مختلف با هم تفاوت دارند.و درواقع این شکل ها، بیانگر وضعیت آ ب و هوایی منطقه هستند.طیف شکل زیستی این منطقه، نشانگر فلور تیپیک مناطق بیابانی است.که در آن تروفیت ها، سهم مهمی دارند.( 67/27%)مطالعه فلور و پو شش گیا هی مناطق بیا بانی، توسط بر خی از پژ وهشگران نیزفراوانی شکل زیستی ترو فیت ،را در مناطق مورد مطالعه نشان می دهد(5،9،7،10،13). منطقه مورد مطالعه هرارون، بر طبق تقسیم بندی نواحی رویشی جهان توسط Takhtajan در قلمرو Holarctic، زیر قلمرو Tethian، ناحیه Irano-Turanian، زیر ناحیه  western-Asiati حوزه  Armeno- Iranianدارد و زیر حوزه Centeral –Iranian ، قرار می گیرد. زیر ناحیه آ سیای غربی بویژه فلات ایران، معرف کانون اصلی شکل گیری فلور ایرانی تو رانی است.در بررسی فلور این منطقه، نیز نشان داده شد که 17/65 درصد از گیاهان منطقه متعلق به ناحیه ایرانی تورانی میباشد.

نتیجه گیری کلی:

نتایج نشان داد که این ناحیه، شامل 112 گونه گیاهی (3بازدانه، 7تک لپه و 102دولپه) می –باشد که متعلق به33تیره و89جنس است.مهمترین تیره ها ی گیاهی به ترتیب تعداد  شامل:   Asteraceaبا 15گونه ، Lamiaceae با 15گونه.Papilonaceaeبا 13گونه، وRosaceae با 8گونه، و Geramineaeبا 6گونه، می باشند. شکل زیستی عمده منطقه، به صورت همی­کریپتوفیت، با%47/29 تروفیت، با %67/27 بوده و منطقه با %17/65 عنصررویشی متعلق به ایرانی- تورانی است.